Nga Gjon Rakipi
William Easterly, një ekonomist amerikan dhe profesor nëUniversitetin e Nju-Jorkut, shkroi në vitin 2006 një ese mbindihmën e huaj (foreign aid). Teza e tij qendrore vë në pahkontrastin midis idealizmit të premtimeve dhe realitetit tëzbatimit të dobët.
Në vëzhgimet e tij të mprehta, Easterly thekson se Institucionet e Ndihmës së Huaj (Foreign Aid Institutions) matin suksesin me shumat marramendëse tëparave të shpërndara dhe me madhështinë e premtimeve. Nësfondin e këtyre parave dhe premtimeve, shpesh mungonthelbi. “Mungesa e reagimit të tregut”, siç u shpreh Easterly, bën që institucionet të kenë pak presion për të korrigjuargabimet ose për të shpërblyer atë që funksionon. Të dështuaratmund të vazhdojnë të pasfiduara, duke u shndërruar shpesh nëlojë politike dhe jo në zhvillim real. Një vend ku kjo fasadë po shkërmoqet befas është Shqipëria.
Në zemër të diskutimit për ndihmën e huaj në Shqipëri janë, pa çudi, aspiratat për anëtarësim në Bashkimin Evropian(Bashkimi Evropian, BE). Udhëheqja shqiptare përmendshpesh premtimin madhor “Anëtarësim më 2027” tëparashikuar në planin kombëtar. Edhe përfaqësues të BE-së e kanë quajtur mbylljen e negociatave deri në vitin 2027 njëobjektiv “ambicioz, por të arritshëm” _(Cichocki, 2024). Nga sot, qershor 2025, kjo do të thotë vetëm pak më shumë se dyvjet. Për këdo që njeh realitetet shqiptare, këto premtimetingëllojnë më boshe se vetë fshatrat rurale që po zbrazen.
Është e vështirë të gjesh një sektor themelor të shoqërisëshqiptare që sot të jetë gati për anëtarësim: sundimi i ligjit, media e lirë, zgjedhje të ndershme, ndarja e pushteteve, transparenca, arsimi, shëndetësia, infrastruktura, ekonomia, bujqësia e me radhë. Brenda kësaj tabloje, teza e Easterly-t për premtime sipërfaqësore dhe financim në rritje, që sjell mëshumë dëm se dobi, bëhet edhe më bindëse.
Megjithatë, ndërsa ndihma e keqorientuar ka grackat e saj, asistenca evropiane ka dëshmuar edhe vlerë tëjashtëzakonshme: gjatë dy dekadave të fundit, grantet dhehuatë e BE-së, shpesh përmes Bankës Evropiane përRindërtim dhe Zhvillim (BERZH) dhe Kornizës sëInvestimeve për Ballkanin Perëndimor, kanë rikonstruktuarmbi 100 km rrugë rajonale, përfshirë bypass-et e Fierit dheVlorës që lehtësojnë tregtinë dhe lëvizjen brenda vendit _(B. Vlajcic, 2023). Infrastrukturës së drejtësisë i janë shtuarobjekti i Gjykatës së Apelit në Vlorë, përfunduar më 2006, dhe kompleksi i Gjykatës së Krimeve të Rënda në Tiranë_(Tirana Times, 2006). Programi EU4Schools, pas tërmetit, po rindërton ose modernizon 58 shkolla në 11 bashki me grant prej 75 milionë €, duke krijuar klasa bashkëkohore për rreth20 000 nxënës _(EEAS, 2020). Madje edhe sistemi penitenciaru shty përpara me fondet PHARE që përfunduan burgun 750-vendësh të Lezhës më 1999, objektin e parë të tillë pas krizëssë vitit 1997 _(Komisioni Evropian, 2025). Këto projektetregojnë se kur fondet evropiane mbrohen nga kapja, ato nukshkruajnë vetëm raporte, por hedhin themele, shtrojnë asfaltdhe mbajnë klasat të hapura.
Përkundër këtyre historive suksesi, në projekte të tjeramadhore dalin në pah dy probleme të mëdha reale:
Varësia është kostoja e ndihmës
Argumenti për këtë pikë të parë është se një sasi e tepruar e ndihmës së huaj e bën një vend të varur prej saj, duke e penguar të fitojë aftësinë për t’i zgjidhur vetë problemet. Këtëspikatje e gjejmë te përpjekjet e Alexander Hamilton, sekretari i parë i Thesarit të Shteteve të Bashkuara tëAmerikës (SHBA), i cili në Raportin e tij mbi Manufakturimettë vitit 1791 (Report on Manufactures) mbrojti me famëpolitika proteksioniste. Hamilton synonte të mbronteindustritë në filiz të Amerikës nga ndikimet e jashtme, duke pohuar se industria amerikane nuk do të zhvillohej kurrë nësevendi varej nga konkurrentët dhe importet e huaja. Easterly beson se kjo ide vlen edhe në kontekstin e ndihmës së huaj.
Politikat proteksioniste do të kishin qenë të dobishme, përshembull, në industrinë e naftës në Shqipëri. Një shembull i shkurtër është ai i kompanisë kanadeze Bankers Petroleum, e cila mban koncesionin e fushës së naftës Patos-Marinzë qënga viti 2004, duke paguar royalty të kritikuara gjerësisht sishumë poshtë normave rajonale. Monitorimi nga shoqëriacivile e ka lidhur shpimin e tyre me ndotjen e tokës, shpërthimet e puseve dhe madje me dridhje sizmike qëdëmtuan banesa përreth, gjë që çoi në pezullime tëpërkohshme të prodhimit në vitin 2015 dhe në një rishikimpajtueshmërie nga Zyra e Pajtueshmërisë dhe Ombudsmanit tëKorporatës Ndërkombëtare Financiare (CAO, 2013). Banorëtdhe zyrtarët vendorë kanë protestuar në mënyrë të përsëritur, duke argumentuar se 25 për qind e detyrueshme e royalty-ve, e destinuar për komunitetet pritëse, rrallëherë mbërrin (Tirana Times, 2015). Rasti nënvizon se si mbikëqyrja e dobët lejon qëasete strategjike të gjenerojnë njëkohësisht të ardhura private dhe detyrime publike. Ky është një partneritet jashtëzakonishti pafavorshëm për shumicën në Shqipëri. Këto dëme përkomunitetet dhe pengesat për zhvillimin do të ishin shmangurnëse, të themi, do të kishte transferim të teknologjisë midis Bankers Petroleum të Kanadasë dhe Shqipërisë. Njëmarrëveshje ku kompania e huaj do të përfitonte vleraekonomike të konsiderueshme për një periudhë të kufizuardhe, në këmbim, do të ndihmonte Shqipërinë të ndërtonte e tëmirëmbante rafineritë e veta. Kjo do të ishte një formë ndihmetë huaj vërtet e vlefshme për t’u pasur.
Sa për importet dhe varësinë që ato krijojnë, mjafton të shihetefekti shkatërrues që raporti i shtrembëruar import-eksport ka pasur mbi bujqësinë shqiptare. Ky sektor tepër i brishtë po mbytet nga sasia e madhe dhe çmimet tepër konkurruese tëimporteve nga jashtë. Shpesh, fermerët vendas kanë parë qëprodhimet ndërkombëtare zëvendësojnë prodhimin e tyre. Pikërisht këtë rezultat mund ta parandalonin politikatproteksioniste të ngjashme me ato që advokoi Hamiltoni. Përkundër proteksionizmit, do të ishte më e saktë të thuhet se politikat bujqësore shqiptare vitet e fundit priren më shumëdrejt shqetësimit të tregut. Fiaskoja e “Ballkanit të Hapur” dheefektet e saj mbi sektorin shqiptar të qumështit e dëshmojnëkëtë (Monitor, 2022). Megjithatë, kjo mbivarësi ndaj tregjevetë jashtme dhe ndikimeve të jashtme e ka bërë bujqësinë dhesektorë të tjerë të Shqipërisë joproduktivë dhe, për disa, i ka lënë të ngrirë në një gjendje fëmijënore.
Del, pra, se ndihma e huaj që synon të ndihmojë vendet nëzhvillim të arrijnë standardet e demokracive tëindustrializuara, në fakt po u lejon atyre të mbijetojnë në njëcikël gati parazit. Ajo po e lejon Shqipërinë të gërryejëpotencialin e saj të madh ekonomik në këmbim të fitimitmonetar afatshkurtër që ofron varësia e jashtme.
Në mes të gjithë kësaj, megjithatë, qëndron një sfidë edhe mëe madhe, kostoja e zbatimit të projekteve dhe cilësia e tyre e dyshimtë. Duket se Shqipëria ka zhvilluar mekanizma tësofistikuar për të siguruar kapjen e ndihmave të huaja në favortë fitimit financiar të një pakice. Siç pritej, kjo vjen në kurriztë disa grupeve vërtet të cenueshme. Seksioni vijues i këtijartikulli do të zbërthejë këta mekanizma duke shqyrtuar njëstudim rasti veçanërisht goditës, skandalin famëkeq IPARD II, dhe se si një nga sektorët më të pazhvilluar të ekonomisëshqiptare u privua sërish nga premtimi i tij i jashtëzakonshëm.
Mekanizmi i keqpërdorimit të IPARD-it
IPARD-i ishte një investim i madh i Bashkimit Evropian përtë përafruar standardet e vendeve të Ballkanit Perëndimor nëbujqësi dhe zhvillim rural me ato të BE-së, duke pasurgjithmonë synimin e anëtarësimit; megjithatë, saga e IPARD-it hyri në një fazë të re në korrik 2023, kur KomisioniEvropian, duke u bazuar në gjetjet e Zyrës Evropiane KundërMashtrimit, OLAF, ngrini rimbursimet dhe pezulloidisbursimet e reja në kuadër të IPARD II, pasi auditorëtdokumentuan 33 milionë € grante bujqësore të keqpërdoruradhe një numër të madh parregullsish sistemike të sinjalizuara_(Ebrea, G. 2023); OLAF shkoi më tej në raportin vjetor2024, duke rekomanduar që BE-ja të mbajë pezull të gjithëshumën prej 112 milionë € të parashikuar për IPARD III derisa Shqipëria të demonstrojë garanci të besueshme _(Ebrea, G. 2023); deri në këtë moment, nuk ka pasur asnjë aktpadi tëbrendshme, gjë që ushqen skepticizmin publik se autorët mëpranë qeverisë janë më të barabartë se të tjerët para ligjit, përtë huazuar Orwellin; episodi IPARD ofron një pamje të qartëdhe të mbështetur në prova të korrupsionit që indekset e perceptimit në nivel shteti shpesh e anashkalojnë.
Në thelb të skemës shumëvjeçare të përvetësimit të fondeveIPARD ishin firmat e “konsulencës” të miratuara nga qeveriaqë ushtronin presion mbi përfituesit e cenueshëm për tëpaguar për shërbime që në fillim duhet të kishin qenë falas, duke përfshirë oferta të rreme dhe tenderë të manipuluar, kosto të fryra projektesh, kompani guaskë e sipërmarrjefiktive, fatura të fabrikuara e të tjera.
Në qendër të këtij skandali ishte Agjencia për ZhvilliminBujqësor dhe Rural, AZHBR, një institucion shtetëror i krijuarpas raundit të parë të financimit IPARD dhe i ngarkuar me shpërndarjen e të gjitha fondeve IPARD; në fund, ishtemungesa e mbikëqyrjes ndaj kësaj agjencie, mungesa e zëritdhe e aksesit të komuniteteve rurale e fermerëve, si dhebesimi i pakushtëzuar që BE-ja i dha qeverisë shqiptare, qëçuan në këtë skandal; BE-ja bëri një supozim se Shqipëria do të ishte mjaftueshëm e përgjegjshme për t’i përdorur këtofonde për qëllimet e parashikuara të IPARD-it, domethënëzhvillimin rural, akses më të mirë në treg, rritjen e konkurrueshmërisë, siguri më të madhe dhe produktivitet tështuar bujqësor, por ky supozim se vendet që përballen me korrupsion të përhapur dhe sfida demokratike do të merrninvendime të përgjegjshme financiare pas një injeksioni tëkonsiderueshëm kapitali pa borxh është, për mungesë të njëfjale më të mirë, i pabazuar.
Në terma praktikë, dështimet kryesore të IPARD II nëShqipëri ndodhën sepse ndërmjet institucioneve të ndihmës sëhuaj dhe përfituesve të synuar ndodheshin ndërmjetës, përfshirë vetë qeverinë; një mënyrë “mbresëlënëse” në të cilënkjo ndodhi ishte përmes një teknikaliteti ligjor në mënyrën se si AZHBR-ja strukturoi proceset e aplikimit, duke bërë qëfermerët individualë të mos mund të aplikonin për fonde nësenuk kishin një numër identifikimi tatimor tregtar, një kërkesëe përshtatshme për prodhuesit në shkallë të madhe; idejatingëllon e arsyeshme nga një këndvështrim perëndimor, sepse stimulohet një prodhues më i madh që mund të punësojëmë shumë njerëz nga komunitetet rurale dhe të rrisëproduktivitetin në një shkallë më të madhe, por problemi ishtese pjesa dërrmuese e fermerëve në Shqipëri, gati 90 %, janëprodhues në shkallë të vogël me më pak se 2 hektarë _(Imamiet al., 2020), prandaj prodhuesi tipik shqiptar nuk kualifikohetpër një numër të tillë tatimor tregtar dhe, në efekt, kyteknikalitet e përjashtoi pikërisht përfituesin e synuar qëkishte më shumë nevojë për programin IPARD.
Veç këtij bllokimi të madh, kompleksiteti i procedurave tëaplikimit siguroi që shumica e këtyre fermerëve në shkallë tëvogël ta kishin shumë të vështirë të aplikonin. Këtë vështirësie shtuan pengesat administrative dhe hapat burokratike qëkërkonin shumë kohë, të cilat fermerët duhej t’i përshtatninme kalendarin e tyre tepër të ngarkuar. Siç dihet, koha ështëthelbësore në bujqësinë e vogël dhe shumica e fermerëveshqiptarë nuk mund të përballonin të qëndronin ditë të tëralarg tokave të tyre. Zgjidhja e AZHBR-së ishte të miratontefirma konsulence private, të lidhura me zyrtarë të lartë, që do t’i ‘ndihmonin’ fermerët të menaxhonin këto vështirësi. Siçpritej, këto firma të aprovuara nga qeveria kërkonin ngafermerët një tarifë paraprake për shërbimet e tyre, shërbime qëduhej t’u ofroheshin falas. Në një raport mediatik, njëprodhues vendas tha se iu desh të merrte kredi bankare, tëpafavorshme në Shqipëri, për të paguar këto tarifa konsulence. Ai shtoi se firma i kërkonte deri në 30 për qind të shumës sëgrantit paraprakisht. Në praktikë, fermerët në Shqipëri, grupi i synuar i kësaj ndihme financiare të huaj, duhej të futeshin nëborxh vetëm për mundësinë për të kërkuar fonde. Po aqbefasuese është se ata fermerë që morën kredi për të paguarkëtë çmim absurd për këshilla mbi grantet e destinuarafillimisht për ta, nuk i fituan domosdo ato grante.
Ky ishte një nga mekanizmat e menaxhuar nga shteti përmestë cilit një agjenci shtetërore u dha fuqi anëtarëve me lidhje tëelitës politike të krijonin firma konsulence që thithnin fondenga një prej grupeve më të pafavorshme në Shqipëri, duke përjashtuar njëherësh vetë fermerët që do të përfitonin mëshumë nga ato fonde. Ishte bashkëpunim i organizuar nëformën më të pastër. Pasuan njoftime zyrtare nga zyraevropiane kundër korrupsionit, OLAF, se Shqipëria do tëpërjashtohej nga programi IPARD III, duke i kufizuar aksesinnë 112 milionë € fonde pasuese.
Episodi IPARD mund të ketë sjellë mekanizmat shqiptarë tëkapjes së fondeve në vëmendjen ndërkombëtare, por realishtmjeti i korrupsionit është i rrënjosur shumë më thellë nëShqipëri. Një skandal tjetër tashmë famëkeq në qarqetvendase është ai i ‘inceneratorëve’. Shkurt, skandali i inceneratorëve lidhet me tre projekte për djegien e mbetjevenë Elbasan, Fier dhe Tiranë, ku prokurorët pretendojnë se kontrata pa garë dhe fatura të falsifikuara zhdukën qindramilionë euro drejt zyrtarëve dhe bashkëpunëtorëve të tyre, duke lënë impiantet gjysmë të ndërtuara dhe duke shkaktuarnjë indinjatë publike jetëshkurtër. Në rastin e Tiranës, impianti as që ekzistonte.
Liderë të një partie politike nisën një hetim për këtë çështje nëvitin 2022, ku u theksua se fituesit më të mëdhenj të grantevetë IPARD II përbëheshin nga 24 kompani guaskë. Misioni i tyre ishte të hartonin fatura dhe kuponë fiktivë për tëjustifikuar ndarjen e fondeve. Shumë prej këtyremekanizmave ekzistonin edhe gjatë episodit IPARD II, por kyrast kishte një veçori, koston e punës. Këto kompani guaskëduhej të justifikonin kostot e konsiderueshme të burimevenjerëzore për të cilat morën financim. Zgjidhja e tyre ‘e zgjuar’ ishte punësimi i qytetarëve të moshuar pas pensionitnga zonat rurale. Kjo ishte veçanërisht grabitqare, sepse tëmoshuarit e pafavorizuar në komunitetet rurale nuk kishinnevojë për shumë presion për të firmosur dokumentet e punësimit. Në disa raste, forca e tyre e punës përfshintepersona që kishin ndërruar jetë prej kohësh para nënshkrimittë kontratës.
Këto ishin vetëm disa nga mënyrat se si keqpërdorimi i ndihmës së huaj dhe asaj kombëtare ushqeu mekanizmin e korrupsionit të zhvilluar nga një vend që varet nga programefinancimi me qëllim të mirë, por të zbatuara keq.
Mbikëqyrja dhe dështimi institucional
Zyra Evropiane Kundër Mashtrimit (OLAF) u përmend disaparagrafë më sipër. Ky është institucioni më i lartë përluftimin e mashtrimit dhe keqmenaxhimit. Megjithë rëndësinëe tij, të gjitha dosjet e përcjella nga OLAF te prokurorëtshqiptarë përfunduan me zero dënime. Fakti që agjencitë e inspektimit dhe laboratorët u mbushën me emërimeklienteliste dhe që kjo solli një fiasko shumëvjeçare të pasurme përvetësime nuk pati asnjë pasojë. Madje drejtori i përgjithshëm që drejtonte AZHBR-në në kohën e IPARD II u ul në karrigen e Ministrit të Bujqësisë në Shqipëri gjatë 2021-2023.
Do të ishte e pasaktë të thuhej se Shqipëria ka institucione tëdobëta ose mungesë zbatimi rregullash, pasi realiteti është se institucionet shtetërore janë tepër të fuqishme dhe veprojnë tëkoordinuara drejt të njëjtit qëllim: përfitimit nga kjo politikëndihme të huaj në dukje dashamirëse, por shumë naive, e komunitetit ndërkombëtar.
Në këtë pikë duhet thënë diçka për rolin e Bashkimit Evropiannë këtë incident. Është e qartë se alokimi i shumave të mëdhafinanciare nuk mjafton për ta çuar një vend drejt anëtarësimit. BE-ja nuk mund të punojë për anëtarësimin pa pranuar dhepërballur kufizimet e vendeve të Ballkanit Perëndimor siShqipëria.
Nëse do të duhej të veçohej gjëja më e rëndësishme për tëcilën institucionet e ndihmës, si BE-ja, duhet të marrinpërgjegjësi, është vlerësimi i projekteve gjatë dhe pas financimit. Kontrollet pas dhënies së fondeve mbështetenvetëm te vetë-deklarimet formale, jo në monitorim në kohëreale të vlerave të BE-së, integritetit financiar apo shkallës sësuksesit të projekteve. Në fund, nuk ka verifikim proaktivnëse përfituesit e granteve respektojnë vlerat ose standardet e BE-së, apo nëse kanë zbatuar një projekt në mënyrëmjaftueshëm të mirë për t’u kualifikuar për financime tëmëtejshme.
Përveç kësaj, është e rëndësishme të monitorohen dhevlerësohen vetë OJQ-të që marrin grante. Studimet pas projektit nga palë të treta të pavarura evropiane duhet të bëhenstandard në të gjitha programet e financimit. Jetëgjatësia e njëorganizate, përvoja e nevojshme, stafi, reputacioni nëpartneritete ndërkufitare, përgjegjshmëria fiskale – të gjithakëto duhen shqyrtuar shumë më imtësisht. Ndoshta gjithçkaduhet bërë përmes një platforme të centralizuar, në vend tëshumë të shpërndara. Ndoshta në të njëjtën platformë duhet tëketë disa auditorë të pavarur të akredituar dhe shumë mëaktivë. Një shembull tjetër nga episodi IPARD meritonpërmendje këtu. Në të njëjtin hetim të zbuluar nga aktorëtvendorë në Shqipëri u gjet se më shumë se gjysma e OJQ-veqë aplikuan për financim u krijuan pikërisht kur nisi programiIPARD. Shumë prej tyre, rreth 50 %, kishin krijuar një CV nëndërtim si pasojë e iniciativave të ndihmës së huaj pas tërmetit2019 dhe kishin pak lidhje me bujqësinë (Korrieri, 2023). Tëgjitha këto shkelje të qarta etike kaluan me lehtësi përmesboshllëqeve të kapaciteteve mbikëqyrëse të BE-së. As BE-ja, as Shqipëria nuk mund ta lejojnë këtë situatë të zgjasë shumëmë gjatë.
Dështimi nga brenda, rasti i Italisë
Deri më tani kemi parë mekanizmat me të cilët Shqipëriapërvetësoi fondet e drejtuara për bujqësinë nga programiIPARD, por ky episod është larg së qeni unik në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Italia është dëshmi se si paratëevropiane për bujqësinë mund të ringjallin ekonomitë ruraledhe, njëkohësisht, të pasurojnë rrjete kriminale. Skandali i kullotave Nebrodi e tregon përmasën: për pesëmbëdhjetë vjetklanet mafioze morën me qira çdo gjë, nga stacionet e radarëve të NATO-s deri te pistat e aeroporteve, për tëpërvetësuar rreth 1,5 miliard € subvencione kullotash ngaPolitika e Përbashkët Bujqësore, PPB; në tetor 2022 gjykata e Pattit dënoi 91 të pandehur me rreth 600 vjet burg _(Repubblica, 2022).
Më në veri, 165 bashki lombarde që tashmë tejkalojnë kufijtëe nitrateve vazhduan të marrin 113 milion € pagesa “jeshile” nga PPB në vitin 2023, një model që Greenpeace e quan“fonde publike të hedhura për derra” _(Greenpeace Italy, 2024).
Mashtrimi ka kaluar edhe në zarfë të rinj fondesh. Operacioni“Karro e Madhe”, i shkatërruar nga Zyra e Prokurorit Publik Evropian, ZPPE, në prill 2024, zbuloi një rrjet prej pesëdhjetëkompanish guaskë në Pulia që pastronin fatura të falsifikuarapërmes skemës italiane të kreditit tatimor “super bonus” 110 për qind, duke fryrë çmimet e pajisjeve dhe duke zhvendosurmiliona jashtë vendit _(Ministry Agriculture, 2020).
Reagimi i Romës tregon çfarë mund të arrihet me kapacitete: Ministria e Bujqësisë ka rritur korpusin agromjedisor tëKarabinierëve nga 145 në 5 000 oficerë dhe, së bashku me agjencinë paguese AGEA, tani verifikon çdo kërkesë PPB-je me regjistrat kadastralë dhe bazat e të dhënave penale_(MASAF, 2025). Italia dhe Shqipëria ndajmë të njëjtat pika bllokimi në rregulla të ndërlikuara dhe ndërmjetës të lidhurpolitikisht, por mjetet digjitale të Italisë po e mbyllin gjithnjëe më herët portën para se paratë të zhduken.
Sfidat e Maqedonisë së Veriut
Fondet e BE-së kanë sjellë infrastrukturë fizike nëMaqedoninë e Veriut. Për shembull, grantet IPA riparuanautostradën Skopje, Shtip duke përgjysmuar kohën e udhëtimit. Megjithatë, mashtrime më të vogla, por mëkreative vazhdojnë të gërryejnë besimin. Rasti më simbolikështë ai i “Frizerisë Erasmus”: në vitin 2020 një berber dy-karrigësh në Shkup fitoi 270 000 € për një projekt mësimordixhital dhe, sipas akuzës, detyroi ekspertët të kthenin 60 përqind të pagave në para në dorë; prokurorët kanë rimarrë deritani vetëm 80 000 € _(Balkan Insight, 2020).
Boshllëqet në mbikëqyrje vazhdojnë. Shërbimi i KoordinimitKundër Mashtrimit, AFKOS, i krijuar në vitin 2019, ka gjashtë punonjës, një buxhet prej 120 000 € dhe asnjëkompetencë hetimore, prandaj vetëm një nga 37 parregullsitëe shënuara në 2024 arriti te prokuroria _(Ministry of Finance PR, 2024). Ndërkohë, Zyra Evropiane Kundër Mashtrimit, OLAF, i ka urdhëruar Shkupit të rimbursojë 2,2 milion € tëkeqpërdorura përmes Erasmus+ _(MIA, 2024).
Zarfa të mëdha fondesh mbeten në rrezik. IPARD II (2014-2020) kishte caktuar 80 milion €; deri në maj 2023 ishinshpenzuar realisht vetëm 49,2 milion € _(CrossBorderLocal, 2024). IPARD III ruan 97 milion € para të BE-së përperiudhën 2021-2027, por disbursimi ende varet ngabashkëfinancimi kombëtar dhe auditime të besueshme.
Ashtu si Shqipëria, Maqedonia e Veriut kanalizon grantetpërmes agjencive me staf të pakët, duke krijuar rojtarë qëshkëmbejnë aksesin me besnikëri politike. Derisa Brukseli tëlidhë çdo euro rurale me të dhëna të hapura, kontrolle nëterren të zgjedhura rastësisht dhe mbrojtje sinjalizuesish, pasqyra e një berberi mund t’i zbrasë arkat e BE-së po aqeficient sa pista e një aerodromi sicilian.
Përtej Easterly-t
Ajo që nevojitet tani është një rivlerësim i kontekstit, realitetitdhe pushtetit. Duhet të shqyrtojmë çfarë problemesh përballShqipëria, e edhe vende të tjera, jo nga prizmi i politikës, pornga një perspektivë e rrënjosur në realitet. Pushteti formësonnarrativat. Ajo që u tregohet të tjerëve mund të mos përputhetme atë që ndodh në terren, veçanërisht në vende kukorrupsioni është i thellë. Institucionet e ndihmës së huaj nukmund të bëjnë supozime duke u nisur nga përvoja e tyre. Kjondryshon nuk arrihet lehtë, por një hap i prekshëm është tëfillohet me atë që ka funksionuar vërtet.
Në bujqësinë shqiptare kemi një moment ku ndihma e huaj u fokusua në atë që funksionon. Ky moment lidhet me Pikën e Grumbullimit në Myzeqe, një projekt i financuar nga Heifer International, i cili solli sisteme ftohjeje dhe ruajtjejequmështi për fermerët, krerë lopësh, dhe krijoi një strukturëorganizative që mundësoi bashkëpunimin. Nën mbikëqyrjen e afërt të grupit Heifer me kamera dhe mikrofonë, dhe me udhëzimin e akademikëve shqiptarë të Universitetit Bujqësor, një fshat i vogël kaloi nga varfëria dhe mungesa e organizimit, në integrim në ekonominë lokale dhe tejkalimin e bujqësisë sëmbijetesës gjatë një krize në sektorin e qumështit (mund tëgjeni më shumë detaje këtu). Katër elemente e bënë këtëprojekt të suksesshëm: (i) asetet iu dhanë drejtpërdrejtpërfituesve dhe jo ndërmjetësve, (ii) ekspertë vendas të besuarofruan këndvështrimin specifik për projektimin, (iii) mbikëqyrja ndërkombëtare siguroi zbatim dhe zgjidhjeproblemesh, dhe (iv) raporte pasuese dëshmuan suksesin edhevite më vonë. Këta elemente duhet të bëhen pjesë detyruese e shumë nismave të tjera të ndihmës së huaj.
Duke parë përpara, Brukseli mund ta kushtëzojë shkrirjen e fondeve IPARD dhe zarfave të tjerë me disa kritere tëverifikueshme:
i. Publikimi i të gjithë të dhënave të dhënies sëgranteve në formate të hapura
ii. Menaxhimi i granteve nga institucionet e BE-së dhejo nga aktorë shtetërorë në Shqipëri
iii. Ekipet monitoruese të pavarura të BE-së me aksesnë vendprojekte që kryejnë kontrolle çdo tremujor
a. Këto ekipe mund të përdorin një matricëvlerësimi që merret parasysh në dhënien aktuale dhe tëardhshme
iv. Një kërkesë formale e BE-së që mandatonpërfshirjen e verifikueshme (p.sh. me video) tëpërfituesve të synuar
v. Ndalimi i shërbimeve me pagesë të konsulencës përprojektet
vi. Përjashtimi i të gjithë individëve të përfshirë nëskandalin IPARD II
vii. Një histori e provuar në sektorin përkatës
a. Një proces intervistues me disa hapa përorganizatat e sapokrijuara
Këto janë disa ide që mund të funksionojnë në kontekstinshqiptar. Disa ndoshta nuk do të japin rezultat, shumë të tjeramund të duhen. Mbi të gjitha, rëndësi ka përsëritja dhevlerësimi, vazhdimisht e në mënyrë konsekuente. Vetëm tëdhënat transparente, mbikëqyrja adaptive dhe gatishmëria përtë korrigjuar kursin do ta kthejnë euro-n e ardhshme të BE-sënga shifra në tituj gazetash në përparim real në terren. NëseBrukseli dhe Tirana përqafojnë këtë disiplinë, raundi i ardhshëm i ndihmës më në fund mund të ndërtojë besim nëvend që ta shterojë atë.
“This article was produced as part of the Thematic Networks of PULSE, a European initiative that supports transnational journalistic collaborations.”
Special thanks to journalistic collaborators:
Marta Abbà & Aleksandar Samardjiev
